Zespół metaboliczny – objawy, leczenie, dieta

Zespół metaboliczny (ZM) to zestaw objawów, które razem tworzą niezwykle niebezpieczną, wzajemnie na siebie oddziałującą kombinację. ZM sprzyja rozwojowi chorób układu krążenia, cukrzycy typu 2, zaburzeniom pracy nerek, chorobom neurodegeneracyjnym, udarowi mózgu i starzeniu się. Ważnym, choć wciąż niedocenianym elementem rozwoju zespołu metabolicznego, jest dysbioza – zaburzenie w równowadze mikrobioty jelitowej. Czy możliwość wpływu na mikrobiotę otwiera nowe perspektywy leczenia?

Zespół metaboliczny – niebezpieczny zestaw objawów

Zespół metaboliczny nie boli! Z tego powodu przy nieodpowiedniej profilaktyce zdrowotnej może długo pozostawać niewykryty. Właśnie dlatego jest niezwykle niebezpieczny. Szacuje się, że na świecie ZM dotyka nawet 25% populacji!

W diagnostyce zespołu metabolicznego bierze się pod uwagę poniższe kryteria. Zespół metaboliczny diagnozuje się wtedy, gdy spełnione są co najmniej trzy z nich:

• obwód talii >80 cm u kobiet i >94 cm u mężczyzn świadczący o otyłości brzusznej,
• stężenie glukozy we krwi (potocznie cukru) na czczo >100 mg/dl (lub leczenie lekami przeciwcukrzycowymi),
• stężenie cholesterolu HDL <50 mg/dl u kobiet i <40 mg/dl u mężczyzn (lub leczenie nieprawidłowości w stężeniu poszczególnych frakcji cholesterolu),
• stężenie trójglicerydów we krwi >150 mg/dl (lub leczenie nieprawidłowości w stężeniu trójglicerydów),
• ciśnienie tętnicze krwi skurczowe >130 mmHg i/lub rozkurczowe >85 mmHg (lub leczenie nadciśnienia).

Co istotne, występowanie tych objawów działa synergistycznie, a to oznacza, że im ich więcej, tym większe jest ryzyko negatywnego wpływu na zdrowie.

U podstaw zespołu metabolicznego, który jest swoistym „przedsionkiem” do poważnych chorób metabolicznych, leży stan zapalny o niskim natężeniu, który dotyczy całego organizmu. W świetle aktualnej wiedzy nie ma wątpliwości, że jednym z czynników wywołujących stan zapalny jest dysbioza.

Czym jest owa dysbioza?

Termin “dysbioza” obejmuje schorzenia związane z nieprawidłowym składem mikroorganizmów w jelitach oraz zaburzeniami funkcji metabolicznych, odpornościowych i pokarmowych. Sama zaś dysbioza jelitowa to zaburzenie ilościowe i jakościowe (spadek różnorodności) ekosystemu bakteryjnego jelit. Zatem dysbioza jelitowa jest zaburzeniem funkcjonowania jelit wynikającym z nieprawidłowości w składzie mikroflory jelitowej. Mikrobiota jelitowa (inaczej mikroflora jelitowa, flora bakteryjna) to wszystkie mikroorganizmy bytujące w jelicie, a zarazem istotny składnik zdrowia u człowieka, uczestniczący przede wszystkim, ale nie nie tylko w procesach trawienia pokarmu i wchłaniania składników odżywczych. Dlatego też zdrowe jelita są tak ważne w prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu. Objawy dysbiozy jelitowej manifestują się głównie przez dolegliwości związane z układem pokarmowym i właściwym trawieniem pokarmów. Najnowsze badania naukowe wykazują, że dysbioza odgrywa kluczową rolę w rozwoju chorób układowych związanych z układem immunologicznym (reumatoidalne zapalenie stawów, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego, cukrzyca typu I, nietolerancje pokarmowe). Liczne badania naukowe jednoznacznie wskazują, iż nieleczona dysbioza jelit zwiększa ryzyko wystąpienia zespołu jelita nadwrażliwego (zespołu jelita drażliwego) oraz wpływa na nieswoiste zapalenia jelit (wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna). Natomiast współistnienie dysbiozy z zespołem jelita drażliwego może wpływać na stan psychiczny – dowiedziono wpływ zespołu jelita drażliwego na rozwój np. depresji. Czy dysbioza jest przyczyną czy konsekwencją zespołu metabolicznego? Być może jest jednym i drugim – dysbioza może uczestniczyć w rozwoju stanu zapalnego, a nasilający się stan zapalny może pogłębiać dysbiozę.

Mikrobiota jelitowa pełni wiele ról w ciele człowieka, oddziałuje bowiem znacznie szerzej niż tylko na sam układ pokarmowy i trawienie i wchłanianie składników odżywczych. Zmiany w jej równowadze wywołują kluczowe modyfikacje w metabolizmie całego organizmu i mogą zwiększać lub zmniejszać ryzyko:

• nadciśnienia,
• insulinooporności i cukrzycy typu 2,
• niealkoholowego stłuszczenia wątroby,
• otyłości,
• zaburzeń gospodarki lipidowej,
• wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.

Dzieje się tak między innymi dlatego, że mikrobiota wpływa na przyswajanie energii z pożywienia, regulację apetytu, metabolizm glukozy i tłuszczów, a także magazynowanie tkanki tłuszczowej w wątrobie.

Ponadto coraz więcej się mówi o możliwym wpływie zaburzeń metabolicznych na autyzm. Według badań, które wskazują na powiązanie między zaburzeniami metabolicznymi a autyzmem, wpływ mają tu zmniejszona zdolność komórek tych komórek do wytwarzania substancji o wysokim poziomie energii, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Zależności wpływające na rozwój zaburzeń metabolicznych wynikają z oddziaływań pomiędzy:

• uwarunkowaniami genetycznymi,
• mikrobiotą jelitową,
• stylem życia i dietą.

W tym specyficznym „tańcu” nie da się wskazać czynnika najważniejszego. Jednak o ile na genetykę nie mamy wpływu, to dwa pozostałe czynniki – zaburzenie równowagi mikrobioty (dysbioza) oraz dieta i styl życia są czynnikami modyfikowalnymi, wzajemnie na siebie oddziałującymi, zależnymi od działań człowieka. Dysbioza coraz częściej wskazywana jest jako jeden z celów leczenia zespołu metabolicznego. Jedną z metod oddziaływania na dysbiozę jest zastosowanie celowanej probiotykoterapii.

W jaki sposób mikrobiota może wywoływać zespół metaboliczny?

Zastanawiasz się, jak to się dokładnie dzieje, że mikrobiota przewodu pokarmowego zmienia metabolizm, modyfikując procesy regulujące funkcjonowanie organizmu ludzkiego?

Wszystko zaczyna się od zaburzenia równowagi mikrobioty, które uszkadza barierę jelitową i zapoczątkowuje stan zapalny w jelitach. Podobnie jak inne bariery w organizmie, takie jak skórna, tkanki jelit są ciągle narażone na kontakt z mikroorganizmami, w tym patogenami, obecnymi w świetle jelita. Uszkodzona bariera jelitowa umożliwia przedostanie się do krwi metabolitów, związków produkowanych przez mikrobiotę, które wywołują objawy zespołu metabolicznego.

Jednym ze związków, którego podwyższone stężenie obserwuje się wśród osób z ZM jest TMAO (n-tlenek trimetyloaminy) produkowany w wątrobie. Związek ten wyraźnie zwiększa ryzyko choroby niedokrwiennej serca, niektórych nowotworów, udaru mózgu czy nieprawidłowego stężenia cholesterolu/trójglicerydów we krwi (dyslipidemii). Wykazano, że przyspiesza on także starzenie się komórek układu nerwowego.

TMAO powstaje z choliny dostarczanej w diecie wraz z produktami odzwierzęcymi. Jednak, żeby wątroba mogła wytworzyć TMAO, musi powstać związek pośredni TMA, który wydziela się w wyniku działania zaburzonej mikrobioty (TMA wytwarzają między innymi Escherichia fergusonii, Clostridium sporogenes i Proteus penneri). Osoby, które nie wykazują cech dysbiozy charakterystycznej dla zespołu metabolicznego, mają znacznie niższe stężenie niebezpiecznego TMAO.

Innym metabolitem bakteryjnym, który może wpływać na zaostrzenie zespołu metabolicznego jest LPS – lipopolisacharyd bakteryjny. LPS jest składnikiem błony komórkowej bakterii gram-ujemnych, który z powodu zwiększonej przepuszczalności jelit przedostaje się do krwi, dochodzi do jego translokacji (przemieszczenia). Skutkiem tego zjawiska jest wzmożone działanie układu immunologicznego, który wywołuje stan zapalny o niskim natężeniu prowadząc do tzw. endotoksemii metabolicznej (endo – wewnętrzny, toksemia – obecność toksyn we krwi).

W badaniach na zwierzętach wykazano, że wstrzyknięcie myszom małej dawki LPS prowadzi do zwiększenia ilości tkanki tłuszczowej, insulinooporności, wzrostu masy ciała i stłuszczenia wątroby. U ludzi mechanizm działania jest podobny, skutkuje rozwojem zespołu metabolicznego.

W rozwój ZM zaangażowane są także inne związki wytwarzane przez mikrobiom jelitowy, np. metabolity tryptofanu (jeden z aminokwasów, aminokwasy to „cegiełki” budujące białka). Jednak ich rola nie jest do końca jasna, a wyniki badań nie są spójne.

Rola mikrobioty jelit w rozwoju zespołu metabolicznego jest jednak niezaprzeczalna i w przyszłości jej monitorowanie będzie prawdopodobnie standardowym elementem terapii ZM.

Celowana probiotykoterapia w zespole metabolicznym

Jaką rolę może spełnić dobrana do celów zdrowotnych danej osoby probiotykoterapia? Celowana probiotykoterapia:

• wzmacnia barierę jelit,
• zmniejsza stężenie związków prozapalnych,
• obniża stężenie chorobotwórczych toksyn bakteryjnych (tzw. endotoksyn),
• moduluje wydzielanie kwasów żółciowych,
• wspiera prawidłowy metabolizm energetyczny,
• przyczynia się do zmniejszenia stężenia cholesterolu LDL (potocznie nazywany „złym” cholesterolem) we krwi.

Leczenie dysbiozy jelitowej opiera się zatem na doborze właściwych szczepów bakterii probiotycznych. Badania naukowe wskazują, że szczególnie wysoką skuteczność w łagodzeniu dysbiozy w zespole metabolicznym wykazują preparaty probiotyczne wieloszczepowe, w tym także synbiotyki (połączenie probiotyku i prebiotyku – „pożywki” dla bakterii probiotycznych). W jednym z badań wykazano, że połączenie Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium bifidum, Bifidobacterium lactis i Bifidobacterium longum z inuliną (prebiotykiem) redukuje nadciśnienie i obniża stężenie glukozy we krwi.

Funkcję regulującą w zespole metabolicznym, zmniejszającą stan zapalny i wzmacniającą barierę jelitową, mogą wykazywać także inne szczepy bakterii, np.:

• Lactobacillus reuteri V3401,
• Lactobacillus rhamnosus CNCM I-3690,
• Lactobacillus rhamnosus BFE5264,
• Lactobacillus pentosus GSSK2,
• Lactobacillus plantarum GS26A.

Duża część badań dotyczy także tzw. probiotyków nowej generacji w leczeniu zespołu metabolicznego. Wśród nich często wymienia się Akkermansia muciniphila, bakterie jelitowe, które zmniejszają ryzyko otyłości, chorób układu krwionośnego i wątroby, chorób zapalnych jelit, cukrzycy typu 2 i nadciśnienia.

Na bazie aktualnej wiedzy nie jesteśmy dziś w stanie wskazać konkretnego, skutecznego zestawu probiotyków przeznaczonego do leczenia zespołu metabolicznego. Wydaje się, że najkorzystniejszym rozwiązaniem jest indywidualne skomponowanie preparatu probiotycznego, bo tak, jak nie ma dwóch identycznych ludzi, tak nie ma dwóch identycznych mikrobiomów. W celu skomponowania preparatu probiotycznego zaleca się badanie mikrobioty jelit, które pozwala ocenić obecność mikroorganizmów, w tym chorobotwórczych patogenów, w kale. Wykonując badanie mikrobioty, otrzymuje się wynik wraz z interpretacją i opisem stanu mikroflory i informacją o zamieszkujących jelita patogenach. Po wykonaniu badania, powinno się zacząć kurację dobranym zestawem probiotyków. W przypadku zauważenia potencjalnych objawów dysbiozy jelit bądź zespołu metabolicznego, skutecznym rozwiązaniem jest wykonanie badania mikroflory jelit.

Dieta regulująca mikrobiotę jelitową

Na koniec warto jeszcze wspomnieć, że dysbioza jelitowa w zespole metabolicznym jest ściśle związana z nieprawidłową kompozycją diety. Zespołowi metabolicznemu sprzyja dieta wysokoenergetyczna z dużym udziałem tłuszczu i białka zwierzęcego.

Taki sposób żywienia wpływa na zmniejszenie różnorodności mikrobioty, spada ilość drobnoustrojów produkujących SCFA – krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (w tym przede wszystkim maślan). SCFA uszczelniają barierę jelitową i odżywiają komórki nabłonka jelita. Dysbioza wywołana dietą wysokotłuszczową oznacza także wyższe stężenie szkodliwych metabolitów bakteryjnych we krwi, nasilające niekorzystne objawy zespołu metabolicznego. Niektórzy badacze podkreślają, że wystarczy zaledwie kilkudniowa, niekorzystana zmiana w diecie, by zaburzyć równowagę mikrobioty i rozpocząć zmiany metaboliczne.

W łagodzeniu zespołu metabolicznego i jego profilaktyce najskuteczniejsza jest dieta śródziemnomorska, która charakteryzuje się wysokim spożyciem:

• warzyw i owoców,
• roślin strączkowych,
• ryb i owoców morza,
• orzechów,
• pełnoziarnistych zbóż.

Bibliografia:

• Kruttika Dabke i inni, The gut microbiome and metabolic syndrome, J Clin Invest. 2019 Oct 1;129(10):4050-4057. doi: 10.1172/JCI129194.
• Sonia Croci i inni, Dietary Strategies for Management of Metabolic Syndrome: Role of Gut Microbiota Metabolites, Nutrients. 2021 Apr 21;13(5):1389. doi: 10.3390/nu13051389.
• Ricardo Araujo i inni, Microbiota Modulation in Patients with Metabolic Syndrome, Nutrients. 2022 Oct 25;14(21):4490. doi: 10.3390/nu14214490.
• Peng-Xu Wang i inni, Gut microbiota and metabolic syndrome, Chin Med J (Engl). 2020 Apr 5;133(7):808-816. doi: 10.1097/CM9.0000000000000696.
• Soraya Taleb, Tryptophan Dietary Impacts Gut Barrier and Metabolic Diseases, Front Immunol. 2019 Sep 10;10:2113. doi: 10.3389/fimmu.2019.02113. eCollection 2019.
• Mirosława Gałecka i inni, Znaczenie mikrobioty jelitowej w kształtowaniu zdrowia człowieka — implikacje w praktyce lekarza rodzinnego, Forum Medycyny Rodzinnej. 2018 June 12;12(2):50-59.