Czym jest zespół jelita drażliwego (IBS)?

Zespół jelita drażliwego to uciążliwa, przewlekła i…niegroźna choroba przewodu pokarmowego. Niegroźna z punktu widzenia fizjologii, ale z punktu widzenia życia osoby chorej IBS bywa jak wyrok. Uciążliwe biegunki lub zaparcia i ból brzucha utrudniają życie społeczne, wchodzenie w związki, cieszenie się z podróży. Zobacz, jak rozpoznać zespół jelita drażliwego i co zrobić, by nie odbierał radości życia.

Co to jest zespół jelita drażliwego?

Zrozumienie, czym jest zespół jelita drażliwego dla osoby, która nie jest związana z medycyną jest dość trudne. Zespół jelita drażliwego (inaczej IBS z angielskiego irritable bowel syndrome) jest przewlekłą chorobą związaną z zaburzeniem komunikacji osi mózgowo-jelitowej. Oś mózgowo-jelitowa to sieć połączeń nerwowych za pomocą, których mózg „porozumiewa” się z jelitami i mikrobiotą jelitową. Kiedy ta komunikacja szwankuje pojawiają się problemy jelitowe charakterystyczne dla zespołu jelita drażliwego. Najczęściej są to bóle brzucha i zmiana w rytmie wypróżnień.

W internecie możesz spotkać różne nazwy na IBS np. syndrom jelita drażliwego, choroba jelita drażliwego, zapalenie jelita drażliwego – te wszystkie określenia opisują tą samą chorobę.

Dawniej o IBS mówiło się, że to czynnościowe zaburzenie przewodu pokarmowego, by podkreślić, że w chorobie tej nie obserwuje się anomalii anatomicznych będących jej przyczyną lub skutkiem. Niby wszystko jest w porządku, a jednak jakość życia chorego spada drastycznie – to największy problem związany z leczeniem zespołu jelita drażliwego.

W jednym z badań chorzy na IBS wskazali, że byliby w stanie zrezygnować z 10-15 lat oczekiwanej długości życia, jeśli możliwe byłoby ich natychmiastowe, całkowite wyleczenie z zespołu jelita drażliwego. Te wyniki dają do myślenia i pokazują, jak ogromnym obciążeniem jest ta choroba.

IBS częściej dotyka kobiet niż mężczyzn i rozwija się przeważnie przed 50. rokiem życia. Schorzenie to jest najczęstszą przyczyną wizyt u gastrologów, wiąże się z dużym finansowym obciążeniem opieki zdrowotnej i z częstymi nieobecnościami w pracy. Czy jesteśmy bezradni wobec IBS?

Jak objawia się zespół jelita drażliwego?

Według wytycznych Brytyjskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego o zespole jelita drażliwego można mówić wtedy, gdy doświadczasz nawracającego bólu brzucha lub dyskomfortu w przewodzie pokarmowym połączonego ze zmianą częstotliwości wypróżnień i/lub uformowania stolca przez ostatnie 6 miesięcy, bez występowania objawów alarmowych.

Bardziej dokładnie są tzw. kryteria rzymskie IV używane do diagnozowania IBS. Zgodnie z tymi kryteriami zespół jelita drażliwego rozpoznaje się, gdy ból brzucha związany z wypróżnieniem, połączony ze zmianą rytmu wypróżnień i/lub formy stolca pojawia się co najmniej raz w tygodniu w okresie ostatnich 3 miesięcy.

Zespół jelita drażliwego – objawy

• nawracające bóle brzucha (szczególnie te ustępujące po wypróżnieniu),
• biegunki,
• zaparcia,
• biegunki na zmianę z zaparciami,
• uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej.

Chorzy z IBS częściej zgłaszają także takie objawy jak wzdęcia, zgaga, uczucie pełności, nudności czy częstomocz. Jednak symptomów tych nie bierze się pod uwagę w oficjalnych kryteriach diagnostycznych.

Zespół jelita drażliwego – objawy alarmowe

• bóle i nieprawidłowe wypróżnienia nocne,
• oporna w leczeniu niedokrwistość,
• niewyjaśniony spadek masy ciała,
• występowanie krwi w stolcu,
• smoliste stolce (mogą wskazywać na obecność krwi utajonej),
• utrzymujący się przez dłuższy czas stan podgorączkowy.

Dodatkowo uwzględnia się także wiek pacjenta (powyżej 50. roku życia IBS pojawia się znacznie rzadziej) oraz wywiad rodzinny w kierunku IBD (nieswoistych stanów zapalnych jelit tj. wrzodziejącego zapalenia jelita grubego i choroby Leśniowskiego-Crohna), nowotworów okrężnicy i innych znaczących chorób przewodu pokarmowego. Warto także wiedzieć, że zakażenie lamblią i celiakia również mogą przypominać IBS.

By ułatwić dobór odpowiedniego leczenia pogrupowano objawy zespołu jelita drażliwego i podzielono IBS na 4 podtypy. By móc stwierdzić, z którym podtypem IBS masz do czynienia musisz także zapoznać się z tzw. bristolską skalą stolca (BSFS), która obrazuje 7 różnych typów stolca od twardego, zbitego w formie grudek (BSFS typ 1) do stolca całkowicie płynnego (BSFS typ 7) . Dlatego, zanim skorzystasz z konsultacji gastrologicznej przez co najmniej 2 tygodnie obserwuj swoje wypróżnienia i zapisuj wnioski w dzienniku. To ludzka rzecz! Jednocześnie pamiętaj, by w tym czasie nie przyjmować leków łagodzących IBS, które mogłyby wpłynąć na obserwacje.

Wyodrębniono następujące typy IBS:

• IBS-C (z przewagą zaparć): więcej niż 25% wypróżnień przyjmuje formę BSFS 1 lub 2 z BSFS 6 lub 7 występującymi rzadziej niż w 25% wypróżnień.
• IBS-D (z przewagą biegunek): więcej niż 25% wypróżnień przyjmuje formę BSFS 6 lub 7 z mniej niż 25% wypróżnień z BSFS 1 lub 2.
• IBS-M (podtyp mieszany): więcej niż 25% wypróżnień związanych z BSFS 1 lub 2 oraz jednocześnie więcej niż 25% wypróżnień związanych z BSFS 6 lub 7.
• IBS-U: nie można określić wzorca wypróżnień.

Pamiętaj jednak, że to umowna klasyfikacja, a IBS jest chorobą przewlekłą, która w różnych momentach życia może przybierać różne podtypy. Czasem będziesz „skakać” od podtypu z dominującymi zaparciami do podtypu z dominującymi biegunkami. Dlatego nie przywiązuj się do tej klasyfikacji, bo ona nie jest na stałe.

Jak boli jelito drażliwe?

Nie istnieje jeden wzorzec bólowy, za pomocą którego można opisać ból jelita drażliwego. Chorzy opisują go bardzo różnie od ostrego, kłującego po tępy, rozlany w całej jamie brzusznej. Odczucia bólowe to doświadczenia subiektywne, dlatego diagnozę na bazie objawów zawsze uzupełnia się dodatkowymi badaniami laboratoryjnymi.

Badania te służą przede wszystkim wykluczeniu innych chorób przewodu pokarmowego, w tym celiakii. W diagnostyce zespołu jelita drażliwego wykonuje się:

• morfologię krwi,
• CRP lub OB (częściej CRP),
• badania serologiczne wykluczające celiakię,
• oznaczenia kalprotektyny u pacjentów powyżej 45. roku życia z dominującą biegunką.

Współczesne podejście dąży do tego, by skrócić ścieżkę diagnostyczną i jak najszybciej rozpocząć leczenie, dlatego rezygnuje się z nadmiaru badań, które kiedyś były stosowane na ścieżce diagnostycznej polegającej na wykluczaniu innych chorób. Z tego powodu w diagnostyce IBS nie wykonuje się rutynowo:

• kolonoskopii,
• badania w kierunku SIBO czy IMO,
• oceny stolca pod kątem infekcji pasożytniczych.

Choć oczywiście lekarz prowadzący może, w razie wątpliwości, zlecić te badania. Warto mieć jednak świadomość, że niepotrzebne interwencje nie zapewniają spokojniejszego umysłu, co zostało potwierdzone badaniami.

Jak radzić sobie z zespołem jelita drażliwego?

Z badań jasno wynika, że dla osób z zespołem jelita drażliwego bardzo ważne jest nie tylko merytoryczne wsparcie, ale też empatyczna relacja ze specjalistami. Dlatego, jeśli ty lub ktoś twoich bliskich cierpicie na IBS, to najważniejsze jest zbudowanie wspierającego zespołu specjalistów. Jak uspokoić jelito drażliwe? Najważniejsze są:

• wiedza,
• samoobserwacja organizmu,
• indywidualnie dobrana dieta,
• regularna aktywność fizyczna,
• leczenie dopasowane do objawów (w tym probiotykoterapia).

Być może zastanawiasz się, dlaczego spotyka to akurat ciebie? Jak to się dzieje, że u jednej osoby rozwija się zespół jelita drażliwego, a druga pozostaje zdrowa? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Podejrzewa się, że znaczenie mają:

• zmieniony sposób funkcjonowania układu nerwowego i nerwu błędnego, który prowadzi do wystąpienia objawów IBS,
• zwiększona wrażliwość na bodźce bólowe płynące z brzucha,
• nieprawidłowy pasaż jelitowy (za wolny lub zbyt szybki),
• przebyta w przeszłości infekcja/infekcje przewodu pokarmowego,
• stosowane antybiotykoterapie,
• predyspozycje genetyczne,
• zmiany w mikrobiocie jelitowej.

Jednak żaden z tych czynników nie daje 100% pewności na to, że IBS wystąpi u danej osoby. Dlatego zamiast rozważać „Dlaczego ja?”, lepiej jest poszukać wsparcia zaufanego psychoterapeuty.

Psychoterapia, szczególnie w nurcie poznawczo-behawioralnym została włączona do oficjalnych zaleceń, jako element leczenia zespołu jelita drażliwego. Pomyśl o takim rodzaju wsparcia szczególnie wtedy, gdy mimo pełnej diagnostyki i stosowanego leczenia farmakologicznego (dłużej niż 12 miesięcy) nie zauważasz zmniejszenia nasilenia objawów.

Co jeść i pić przy jelicie drażliwym?

Dieta to niezbędny element leczenia jelita drażliwego, jednak dotychczas nie udało się opracować jednego, skutecznego schematu żywieniowego dla osób z IBS. Co więcej podkreśla się, że taki prawdopodobnie nie istnieje.

Dotychczas najczęściej stosowaną interwencją żywieniową jest tzw. dieta low FODMAP, która eliminuje z diety składniki drażniące jelita i nasilające fermentację jelitową. Co wyklucza się z jadłospisu na diecie low FODMAP? Są to między innymi:

• produkty mleczne z laktozą,
• pszenica,
• żyto,
• miód,
• warzywa strączkowe,
• owoce z wysoką zawartością fruktozy (jabłka),
• cebulę,
• czosnek,
• kalafior,
• soki owocowe.

To zaledwie ułamek eliminacji, jakie wprowadza się na diecie low FODMAP, dlatego decyzję o jej podjęciu zawsze powinno się podejmować w porozumieniu z doświadczonym dietetykiem. Bardzo ważne jest także to, by nie przedłużać pierwszej, najbardziej restrykcyjnej fazy diety. Dieta low FODMAP, choć często przynosi ulgę i zmniejszenie objawów zespołu jelita drażliwego, to niesie ze sobą również negatywne skutki uboczne np. zmniejszenie różnorodności mikrobioty jelitowej.

Dlatego zanim rozpoczniesz jej stosowanie zastanów się, czy:

• jadasz regularnie,
• spożywasz odpowiednie porcje (nie za dużo),
• unikasz tłustych i ciężkostrawnych produktów,
• unikasz bardzo pikantnych dań,
• spożywasz odpowiednią ilość błonnika pokarmowego,
• ograniczasz alkohol i kofeinę,
• pilnujesz, by ostatni posiłek spożywać na 2-3 godziny przed snem,
• ograniczasz żywność wysoko przetworzoną,
• dbasz o odpowiednie nawodnienie.

Czasem wystarczą proste, fundamentalne zmiany nawyków żywieniowych, by odczuć ulgę i ustabilizować pracę przewodu pokarmowego.

Warto też podkreślić, że nie ma wskazań do rutynowego stosowania diety bezglutenowej w zespole jelita drażliwego, szczególnie, jeśli w czasie diagnostyki wykluczona została celiakia. Nie stosuje się także diet eliminacyjnych bazujących na testach na nietolerancje pokarmowe IgG.

Czego unikać przy jelicie drażliwym?

Dietetyczne leczenie zespołu jelita drażliwego bazuje przede wszystkim na indywidualizacji zaleceń i współpracy na linii lekarz-pacjent, pacjent-dietetyk, dietetyk-lekarz. Takie połączenie sił pozwala na stworzenie indywidualnej strategii. Bardzo ważnym jej elementem jest samoobserwacja objawów, której dokonuje sam chory.

Dieta w zespole jelita drażliwego i produkty, które są w niej przeciwskazane mogą być dla każdego inne. Prowadzenie dziennika i jego analiza w porozumieniu z dietetykiem pozwalają na stworzenie listy produktów, które nasilają objawy u danej osoby.

Znaczenie może mieć też wzmożony stres psychologiczny, który wpływa na funkcjonowanie osi jelitowo-mózgowej czy np. zmiana klimatu w czasie wycieczek zagranicznych.

Dlatego, gdy pytasz, czego unikać w IBS odpowiadam – to wiesz tylko ty!

Jak leczyć zespół jelita drażliwego?

Leczenie zespołu jelita drażliwego obejmuje przede wszystkim leczenie objawowe oraz probiotykoterpię. Jakie leki możesz stosować na zespół jelita drażliwego?

• Leczenie farmakologiczne przeciwskurczowe – zmniejsza dolegliwości bólowe.
• Leczenie doraźne przy pomocy środków przeciwbiegunkowych (np. loperamid) – łagodzi biegunkę w IBS-D i IBS-M.
• Preparaty z błonnikiem rozpuszczalnym w wodzie (uwaga błonnik nierozpuszczalny nasila objawy IBS!) – stosowane w IBS-C, np. z babki jajowatej, płesznik, lancetowatej.
• Olejek miętowy – to domowy sposób na jelito drażliwe, łagodzi objawy bólu brzucha u osób z IBS, w większości przypadków jest dobrze tolerowany.
• Leki przeciwdepresyjne – stabilizują stężenie neuroprzekaźników w osi mózgowo-jelitowej.
• Rifaksymina – niewchłaniany z przewodu pokarmowego antybiotyk stosowany przede wszystkim w IBS-D.
• Inne leki stosowane w leczeniu specjalistycznym – tzw. leki drugiego i trzeciego rzutu, o ich wprowadzeniu decyduje lekarz prowadzący.

Dość duże nadzieje pokłada się także w probiotykoterapii. Zauważono bowiem, że liczebność i zróżnicowanie mikrobioty jelitowej są odmienne w zespole jelita drażliwego z dominującą biegunką i dominującym zaparciem. W przyszłości otwiera to drogę do zindywidualizowanego leczenia probiotykami i synbiotykami (połączenie probiotyku i prebiotyku).

Należy jednak podkreślić, że stosowanie probiotyków w leczeniu IBS jest ważnym obszarem badań, ale nie udało się jeszcze określić klarownych zaleceń odnośnie składu preparatów do probiotykoterapii w IBS. Dlatego Brytyjskie Towarzystwo Gastroenterologiczne zaleca aktualnie, by pacjentom, którzy chcą wypróbować probiotyki doradzać, aby przyjmowali je przez okres do 12 tygodni i odstawili, jeśli nie ma poprawy objawów.

Barbara Dąbrowska-Górska

Bibliografia:

• Christopher J Black i inni, Efficacy of a low FODMAP diet in irritable bowel syndrome: systematic review and network meta-analysis, Gut. 2022 Jun;71(6):1117-1126. doi: 10.1136/gutjnl-2021-325214. Epub 2021 Aug 10.
• Dipesh H Vasant i inni, British Society of Gastroenterology guidelines on the management of irritable bowel syndrome, Gut. 2021 Jul;70(7):1214-1240. doi: 10.1136/gutjnl-2021-324598. Epub 2021 Apr 26.
• Brian E Lacy i inni, ACG Clinical Guideline: Management of Irritable Bowel Syndrome, Am J Gastroenterol. 2021 Jan 1;116(1):17-44. doi: 10.14309/ajg.0000000000001036.
• Michael Camilleri, Diagnosis and Treatment of Irritable Bowel Syndrome: A Review, JAMA. 2021 Mar 2;325(9):865-877. doi: 10.1001/jama.2020.22532.
• Lin Xiao i inni, Gut Microbiota-Derived Metabolites in Irritable Bowel Syndrome, Front Cell Infect Microbiol. 2021 Sep 23;11:729346. doi: 10.3389/fcimb.2021.729346. eCollection 2021.
• Angela Ancona i inni, The gut-brain axis in irritable bowel syndrome and inflammatory bowel disease, Dig Liver Dis. 2021 Mar;53(3):298-305. doi: 10.1016/j.dld.2020.11.026. Epub 2020 Dec 7.
• Mark Pimentel, Anthony Lembo, Microbiome and Its Role in Irritable Bowel Syndrome, Dig Dis Sci. 2020 Mar;65(3):829-839. doi: 10.1007/s10620-020-06109-5.
• Pietrzak A. i inni, Guidelines on the management of irritable bowel syndrome: In memory of Professor Witold Bartnik. Prz Gastroenterol. 2018;13(4):259-288. doi: 10.5114/pg.2018.78343. Epub 2018 Sep 19.