Czym jest zespół jelita drażliwego (IBS)? Jaka dieta i leczenie przy jelicie drażliwym?

Zespół jelita drażliwego to uciążliwa, przewlekła i… niegroźna choroba przewodu pokarmowego. Niegroźna z punktu widzenia fizjologii, ale z punktu widzenia życia osoby chorej IBS bywa jak wyrok. Uciążliwe biegunki lub zaparcia i nawracające bóle brzucha utrudniają życie społeczne, wchodzenie w związki, cieszenie się z podróży. Zobacz, jak rozpoznać zespół jelita drażliwego, i co zrobić, by nie odbierał radości życia.

Co to jest zespół jelita drażliwego?

Zrozumienie, czym jest zespół jelita drażliwego, dla osoby, która nie jest związana z medycyną jest dość trudne. Zespół jelita drażliwego (inaczej IBS z angielskiego irritable bowel syndrome) to przewlekła choroba jelita cienkiego i jelita grubego. Zespół jelita drażliwego jest chorobą związaną z zaburzeniem komunikacji osi mózgowo-jelitowej. Oś mózgowo-jelitowa to sieć połączeń nerwowych, za pomocą, których mózg „porozumiewa” się z jelitami i mikrobiotą jelitową. Kiedy ta komunikacja szwankuje, pojawiają się problemy jelitowe charakterystyczne dla zespołu jelita drażliwego. Najczęściej są to bóle brzucha i zmiana w rytmie wypróżnień.

W internecie możesz spotkać różne nazwy na IB, np. syndrom jelita drażliwego, choroba jelita drażliwego, zapalenie jelita drażliwego – te wszystkie określenia opisują tę samą chorobę jelita cienkiego i grubego.

Dawniej o IBS mówiło się, że to czynnościowe zaburzenie przewodu pokarmowego, by podkreślić, że w chorobie tej nie obserwuje się anomalii anatomicznych będących jej przyczyną lub skutkiem. Niby wszystko jest w porządku, a jednak jakość życia chorego spada drastycznie – to największy problem związany z leczeniem zespołu jelita drażliwego.

W jednym z badań chorzy na IBS wskazali, że byliby w stanie zrezygnować z 10-15 lat oczekiwanej długości życia, jeśli możliwe byłoby ich natychmiastowe, całkowite wyleczenie z zespołu jelita drażliwego. Te wyniki dają do myślenia i pokazują, jak ogromnym obciążeniem jest ta choroba jelita cienkiego i grubego.

IBS częściej dotyka kobiet niż mężczyzn i rozwija się przeważnie przed 50. rokiem życia, natomiast połowa pacjentów zgłasza pierwsze objawy już przed 35. rokiem życia. Szacuje się, że częstość występowania zespołu jelita drażliwego w ogólnej światowej populacji wynosi 11%. Schorzenie to jest najczęstszą przyczyną wizyt u gastrologów, wiąże się z dużym finansowym obciążeniem opieki zdrowotnej i z częstymi nieobecnościami w pracy. Czy jesteśmy bezradni wobec IBS?

Jak objawia się zespół jelita drażliwego?

Według wytycznych Brytyjskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego o zespole jelita drażliwego można mówić wtedy, gdy doświadczasz nawracających bólów brzucha lub nawracającego dyskomfortu w przewodzie pokarmowym połączonego ze zmianą częstotliwości wypróżnień i/lub uformowania stolca przez ostatnie 6 miesięcy, bez występowania objawów alarmowych.

Bardziej dokładne są tzw. kryteria rzymskie IV, używane do diagnozowania IBS, według których objawy muszą mieć miejsce przez 3 miesiące. Zgodnie z tymi kryteriami zespół jelita drażliwego rozpoznaje się, gdy ból brzucha związany z wypróżnieniem, połączony ze zmianą rytmu wypróżnień i/lub formy stolca, pojawia się w tym okresie co najmniej raz w tygodniu.

Niestety u większości chorych objawy uciążliwie nawracają, co jest jedną ze szczególnych oznak IBS.

Zespół jelita drażliwego – objawy choroby

W IBS w głównej mierze występują następujące objawy ze strony przewodu pokarmowego:

• nawracające bóle brzucha (szczególnie te ustępujące po wypróżnieniu),
• biegunki,
• zaparcia,
• biegunki na zmianę z zaparciami,
• uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej,
• uczucie niepełnego wypróżnienia.

Chorzy z IBS częściej zgłaszają także takie objawy jak: wzdęcia, zgaga, uczucie pełności, nudności, śluz w kale czy częstomocz. Jednak symptomów tych nie bierze się pod uwagę w oficjalnych kryteriach diagnostycznych. Często pacjenci zgłaszają także różnorakie objawy spoza przewodu pokarmowego.

Zespół jelita drażliwego – objawy alarmowe:

• bóle i nieprawidłowe wypróżnienia nocne,
• oporna w leczeniu niedokrwistość,
• niewyjaśniony spadek masy ciała,
• występowanie krwi w stolcu,
• smoliste stolce (mogą wskazywać na obecność krwi utajonej),
• utrzymujący się przez dłuższy czas stan podgorączkowy.

Dodatkowo uwzględnia się także wiek pacjenta (powyżej 50. roku życia IBS pojawia się znacznie rzadziej) oraz wywiad rodzinny w kierunku IBD (nieswoiste stany zapalne jelit, tj. wrzodziejące zapalenie jelita grubego i choroba Leśniowskiego-Crohna), nowotworów okrężnicy i innych znaczących chorób przewodu pokarmowego. Warto także wiedzieć, że zakażenie lamblią i celiakia również mogą przypominać IBS. Objawy nocne odczuwają zazwyczaj chorzy cierpiący na bezsenność.

Wspomniane wyżej IBD (wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna) potrafią dawać podobne objawy (szczególnie niezaparciowe objawy IBS) co zespół jelita drażliwego, dlatego tak ważne jest wykonanie badania CRP, które pozwala potwierdzić bądź wykluczyć toczący się w organizmie stan zapalny.

By ułatwić dobór odpowiedniego leczenia pogrupowano objawy jelita drażliwego i podzielono IBS na 4 podtypy. By móc stwierdzić, z którym podtypem IBS masz do czynienia, musisz także zapoznać się z tzw. bristolską skalą stolca (BSFS), która obrazuje 7 różnych typów stolca: od twardego, zbitego, w formie grudek (BSFS typ 1) do stolca całkowicie płynnego (BSFS typ 7). Dlatego zanim skorzystasz z konsultacji gastrologicznej, przez co najmniej 2 tygodnie obserwuj swoje wypróżnienia i zapisuj wnioski w dzienniku. To ludzka rzecz! Jednocześnie pamiętaj, by w tym czasie nie przyjmować leków łagodzących IBS, które mogłyby wpłynąć na obserwacje.

Wyodrębniono następujące typy IBS:

• IBS-C (z przewagą zaparć): więcej niż 25% wypróżnień przyjmuje formę BSFS 1 lub 2 z BSFS 6 lub 7 występującymi rzadziej niż w 25% wypróżnień,
• IBS-D (z przewagą biegunek): więcej niż 25% wypróżnień przyjmuje formę BSFS 6 lub 7 z mniej niż 25% wypróżnień z BSFS 1 lub 2,
• IBS-M (podtyp mieszany): zespół jelita drażliwego ze zmiennym rytmem wypróżnień – więcej niż 25% wypróżnień związanych z BSFS 1 lub 2 oraz jednocześnie więcej niż 25% wypróżnień związanych z BSFS 6 lub 7,
• IBS-U: nie można określić wzorca wypróżnień.

Pamiętaj jednak, że to umowna klasyfikacja, a IBS jest chorobą przewlekłą i przebieg zespołu jelita drażliwego w różnych momentach życia może przybierać różne podtypy. Także same objawy nawracają, a następnie potrafią ustępować. Czasem będziesz „skakać” od podtypu z dominującymi zaparciami do podtypu z dominującymi biegunkami, po czym może się pojawić zespół jelita drażliwego ze zmiennym rytmem wypróżnień. Dlatego nie przywiązuj się do tej klasyfikacji, bo ona nie jest na stałe.

Jak boli jelito drażliwe?

Nie istnieje jeden wzorzec bólowy, za pomocą którego można opisać ból jelita drażliwego. Chorzy opisują go bardzo różnie: od ostrego, kłującego po tępy, rozlany w całej jamie brzusznej. Odczucia bólowe to doświadczenia subiektywne, dlatego diagnozę na bazie objawów zawsze uzupełnia się dodatkowymi badaniami laboratoryjnymi.

Badania te służą przede wszystkim wykluczeniu innych chorób przewodu pokarmowego, w tym celiakii. W diagnostyce zespołu jelita drażliwego wykonuje się:

• morfologię krwi,
• CRP lub OB (częściej CRP),
• badania serologiczne wykluczające celiakię,
• test oddechowy w kierunku zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (test oddechowy w kierunku SIBO),
• test tolerancji laktozy,
• oznaczenia kalprotektyny u pacjentów powyżej 45. roku życia z dominującą biegunką.

Współczesne podejście dąży do tego, by skrócić ścieżkę diagnostyczną i jak najszybciej rozpocząć leczenie, dlatego rezygnuje się z nadmiaru badań, które kiedyś były stosowane na ścieżce diagnostycznej polegającej na wykluczaniu innych chorób. Z tego powodu w diagnostyce zespołu jelita drażliwego nie wykonuje się rutynowo:

• kolonoskopii,
• badania w kierunku SIBO czy IMO,
• oceny stolca pod kątem infekcji pasożytniczych.

Choć oczywiście lekarz prowadzący może, w razie wątpliwości, zlecić te badania. Warto mieć jednak świadomość, że niepotrzebne interwencje nie zapewniają spokojniejszego umysłu, co zostało potwierdzone badaniami.

Jak radzić sobie z zespołem jelita drażliwego?

Z badań jasno wynika, że dla pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego bardzo ważne jest nie tylko merytoryczne wsparcie, ale też empatyczna relacja ze specjalistami. Dlatego jeśli ty lub ktoś twoich bliskich znajdujecie się wśród chorych na zespół jelita drażliwego, najważniejsze jest zbudowanie wspierającego zespołu specjalistów. Jak uspokoić jelito drażliwe? Najważniejsze są:

• wiedza,
• samoobserwacja organizmu,
• indywidualnie dobrana dieta,
• regularna aktywność fizyczna,
• rozpoznane objawy i leczenie dopasowane do objawów (w tym probiotykoterapia).

Być może zastanawiasz się nad przyczyną zespołu jelita drażliwego u siebie i pytasz się, dlaczego spotyka to akurat ciebie? Jak to się dzieje, że u jednej osoby rozwija się IBS, a druga pozostaje zdrowa? Niestety objawy i przyczyny tej choroby nadal nie zostały jednoznacznie rozpoznane. Podejrzewa się, że przyczynami zespołu jelita drażliwego mogą być:

• zmieniony sposób funkcjonowania układu nerwowego i nerwu błędnego, który prowadzi do wystąpienia objawów IBS,
• zwiększona wrażliwość na bodźce bólowe płynące z brzucha,
• nieprawidłowy pasaż jelitowy (za wolny lub zbyt szybki),
• przebyta/e w przeszłości infekcja/infekcje przewodu pokarmowego,
• stosowane antybiotykoterapie,
• predyspozycje genetyczne,
• aktywacja układu odpornościowego błony śluzowej jelita na skutek chociażby diety, dysbiozy czy też stresu,
• przebyta biegunka infekcyjna (a szczególnie bakteryjna), której skutkiem jest poinfekcyjny zespół jelita drażliwego,
• zaburzenia psychiczne (depresja, zaburzenia lękowe), traumy bądź przewlekły stres,
• zmiany w mikrobiocie jelitowej – to one często prowadzą do bólów brzucha, wzdęć, śluzu w stolcu, biegunek czy zaparć.

Jednak żaden z tych czynników nie daje 100% pewności na to, że IBS wystąpi u danej osoby. Dlatego zamiast rozważać „dlaczego ja?”, lepiej jest poszukać wsparcia zaufanego psychoterapeuty.

Psychoterapia, szczególnie w nurcie poznawczo-behawioralnym, została włączona do oficjalnych zaleceń jako element leczenia zespołu jelita drażliwego. Pomyśl o takim rodzaju wsparcia szczególnie wtedy, gdy mimo pełnej diagnostyki i stosowanego leczenia farmakologicznego (dłużej niż 12 miesięcy) nie zauważasz zmniejszenia nasilenia objawów.

Co jeść i pić przy jelicie drażliwym?

Dieta to niezbędny element leczenia jelita drażliwego, jednak dotychczas nie udało się opracować jednego, skutecznego schematu żywieniowego dla pacjentów z zespołem jelita drażliwego. Co więcej, podkreśla się, że taki prawdopodobnie nie istnieje.

Dotychczas najczęściej stosowaną interwencją żywieniową jest tzw. dieta low FODMAP, która eliminuje z diety składniki drażniące jelita i nasilające fermentację jelitową, przez co może mieć pozytywny wpływ na przebieg zespołu jelita drażliwego. Co wyklucza się z jadłospisu na diecie low FODMAP? Są to między innymi:

• produkty mleczne z laktozą (małą zawartość FODMAP spośród nabiału mają np. żółty ser czy mozzarella),
• pszenica,
• żyto,
• miód,
• warzywa strączkowe,
• owoce z wysoką zawartością fruktozy (jabłka),
• cebulę,
• czosnek,
• kalafior,
• soki owocowe.

To zaledwie ułamek eliminacji, jakie wprowadza się na diecie low FODMAP, dlatego decyzję o jej podjęciu zawsze powinno się podejmować w porozumieniu z doświadczonym dietetykiem. Bardzo ważne jest także to, by nie przedłużać pierwszej, najbardziej restrykcyjnej fazy diety. Jeśli po 4-6 tygodniach od wprowadzenia diety low FODMAP dolegliwości ustały, należy zacząć wprowadzać do diety poszczególne rodzaje jedzenia z listy FODMAP, tak aby ustalić, które wywołują objawy IBS. Dieta low FODMAP, choć często przynosi ulgę i zmniejszenie objawów zespołu jelita drażliwego, niesie ze sobą również negatywne skutki uboczne, np. zmniejszenie różnorodności mikrobioty jelitowej.

Dlatego zanim rozpoczniesz jej stosowanie, zastanów się, czy:

• jadasz regularnie,
• spożywasz odpowiednie porcje (nie za dużo),
• unikasz tłustych i ciężkostrawnych produktów,
• unikasz bardzo pikantnych dań,
• spożywasz odpowiednią ilość błonnika pokarmowego,
• ograniczasz alkohol i kofeinę,
• pilnujesz, by ostatni posiłek spożywać na 2-3 godziny przed snem,
• ograniczasz żywność wysoko przetworzoną,
• dbasz o odpowiednie nawodnienie.

Czasem wystarczą proste, fundamentalne zmiany nawyków żywieniowych, by odczuć ulgę i ustabilizować pracę przewodu pokarmowego.

Warto też podkreślić, że nie ma wskazań do tego, aby dieta bezglutenowa była rutynowo stosowana w zespole jelita wrażliwego, szczególnie, jeśli w czasie diagnostyki wykluczona została celiakia. Nie stosuje się także diet eliminacyjnych bazujących na testach na nietolerancje pokarmowe IgG.

Czego unikać przy jelicie drażliwym?

Dietetyczne leczenie zespołu jelita drażliwego bazuje przede wszystkim na indywidualizacji zaleceń i współpracy na linii lekarz-pacjent, pacjent-dietetyk, dietetyk-lekarz. Takie połączenie sił pozwala na stworzenie indywidualnej strategii. Bardzo ważnym jej elementem jest samoobserwacja objawów, której dokonuje sam chory.

Dieta w zespole jelita wrażliwego i produkty, które są w niej przeciwskazane, mogą być dla każdego inne. Prowadzenie dziennika i jego analiza w porozumieniu z dietetykiem pozwalają na stworzenie listy produktów, które nasilają objawy u danej osoby.

Znaczenie może mieć też wzmożony stres psychologiczny, który wpływa na funkcjonowanie osi jelitowo-mózgowej czy np. zmiana klimatu w czasie wycieczek zagranicznych.

Dlatego gdy pytasz, czego unikać w IBS, odpowiadam – to wiesz tylko ty!

Jak leczyć zespół jelita drażliwego?

Leczenie zespołu jelita wrażliwego obejmuje przede wszystkim leczenie objawowe oraz probiotykoterapię. Podstawą leczenia w przypadku IBS jest zmiana diety i dobra relacja na linii lekarz-pacjent; leki odgrywają rolę wspomagającą – poprawiają one pracę jelit oraz łagodzą wzdęcia. Jakie leki możesz zatem stosować na zespół jelita wrażliwego?

• Leki rozkurczowe – zmniejszają dolegliwości bólowe.
• Leczenie doraźne przy pomocy środków przeciwbiegunkowych (np. loperamid) – łagodzi biegunkę w IBS-D (podtyp z przewagą biegunek) i IBS-M (zespół jelita drażliwego ze zmiennym rytmem wypróżnień).
• Preparaty z błonnikiem rozpuszczalnym w wodzie (uwaga: błonnik nierozpuszczalny nasila niektóre objawy IBS, w tym wzdęcia!) – stosowane w IBS-C (zespół jelita drażliwego z dominującym zaparciem), np. z babki jajowatej, płesznik, lancetowatej.
• Olejek miętowy – to domowy sposób na jelito drażliwe, łagodzi objawy bólu brzucha u osób z IBS, w większości przypadków jest dobrze tolerowany.
• Leki przeciwdepresyjne (w tym trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne) – stabilizują stężenie neuroprzekaźników w osi mózgowo-jelitowej.
• Rifaksymina – niewchłaniany z przewodu pokarmowego antybiotyk stosowany przede wszystkim w IBS-D.
• Maślan sodu – zmniejsza bóle brzucha, reguluje wypróżnienia, niweluje uczucie niepełnego wypróżnienia.
• Inne leki stosowane w leczeniu specjalistycznym – tzw. leki drugiego i trzeciego rzutu, o ich wprowadzeniu decyduje lekarz prowadzący.

Dość duże nadzieje pokłada się także w probiotykoterapii. Zauważono bowiem, że liczebność i zróżnicowanie mikrobioty jelitowej są odmienne w zespole jelita nadwrażliwego z dominującą biegunką i dominującym zaparciem. W przyszłości otwiera to drogę do zindywidualizowanego leczenia probiotykami i synbiotykami (połączenie probiotyku i prebiotyku).

Należy jednak podkreślić, że stosowanie probiotyków w leczeniu IBS jest ważnym obszarem badań, ale nie udało się jeszcze określić klarownych zaleceń odnośnie składu preparatów do probiotykoterapii w przypadku IBS. Dlatego Brytyjskie Towarzystwo Gastroenterologiczne zaleca aktualnie, by pacjentom, którzy chcą wypróbować probiotyki, doradzać, aby przyjmowali je przez okres do 12 tygodni i odstawili, jeśli nie ma poprawy objawów.

Barbara Dąbrowska-Górska

Bibliografia:

• Christopher J Black i inni, Efficacy of a low FODMAP diet in irritable bowel syndrome: systematic review and network meta-analysis, Gut. 2022 Jun;71(6):1117-1126. doi: 10.1136/gutjnl-2021-325214. Epub 2021 Aug 10.
• Dipesh H Vasant i inni, British Society of Gastroenterology guidelines on the management of irritable bowel syndrome, Gut. 2021 Jul;70(7):1214-1240. doi: 10.1136/gutjnl-2021-324598. Epub 2021 Apr 26.
• Brian E Lacy i inni, ACG Clinical Guideline: Management of Irritable Bowel Syndrome, Am J Gastroenterol. 2021 Jan 1;116(1):17-44. doi: 10.14309/ajg.0000000000001036.
• Michael Camilleri, Diagnosis and Treatment of Irritable Bowel Syndrome: A Review, JAMA. 2021 Mar 2;325(9):865-877. doi: 10.1001/jama.2020.22532.
• Lin Xiao i inni, Gut Microbiota-Derived Metabolites in Irritable Bowel Syndrome, Front Cell Infect Microbiol. 2021 Sep 23;11:729346. doi: 10.3389/fcimb.2021.729346. eCollection 2021.
• Angela Ancona i inni, The gut-brain axis in irritable bowel syndrome and inflammatory bowel disease, Dig Liver Dis. 2021 Mar;53(3):298-305. doi: 10.1016/j.dld.2020.11.026. Epub 2020 Dec 7.
• Mark Pimentel, Anthony Lembo, Microbiome and Its Role in Irritable Bowel Syndrome, Dig Dis Sci. 2020 Mar;65(3):829-839. doi: 10.1007/s10620-020-06109-5.
• Pietrzak A. i inni, Guidelines on the management of irritable bowel syndrome: In memory of Professor Witold Bartnik. Prz Gastroenterol. 2018;13(4):259-288. doi: 10.5114/pg.2018.78343. Epub 2018 Sep 19.