Zapalenie błony śluzowej żołądka (zapalenie żołądka) – co warto wiedzieć

Zapalenie błony śluzowej żołądka, zwane potocznie zapaleniem żołądka, to powszechna choroba dotykająca miliony ludzi na całym świecie. Jest to schorzenie, które może mieć różne przyczyny i objawy, wpływając negatywnie na jakość życia pacjentów. W niniejszym artykule przyjrzymy się tej chorobie z bliska, zrozumiemy mechanizmy stanu zapalnego żołądka, dowiemy się, jakie czynniki mogą prowadzić do jego rozwoju, oraz jakie objawy i możliwości leczenia się z nim wiążą.

Mechanizm powstawania zapalenia błony śluzowej żołądka (etiologia)

Pojęciem „zapalenie błony śluzowej żołądka” określa się wszelkie stany, w których dochodzi do uszkodzenia błony śluzowej, czyli najbardziej wewnętrznej warstwy żołądka. Dzieje się tak przeważnie w wyniku zakażenia bądź niewłaściwego funkcjonowanie układu odpornościowego, w ramach którego dochodzi do ataku własnych komórek organizmu na błonę śluzową żołądka. To zjawisko, znane jako autoimmunizacja, prowadzi do stanu zapalnego i powoduje szeroki wachlarz objawów. Za zapalenie (znane inaczej jako katar lub nieżyt żołądka) odpowiadać mogą również leki albo inne czynniki zewnętrzne.

Kluczowym graczem w rozwoju zapalenia błony śluzowej żołądka jest Helicobacter pylori, bakteria o spiralnym kształcie, która osiedla się w błonie śluzowej żołądka. Helicobacter pylori jest uważany za głównego sprawcę wielu przypadków zapalenia żołądka, prowadząc do uszkodzenia błony śluzowej i inicjowania procesu zapalnego. Nieżyt żołądka może przebiegać bezobjawowo, ale może też dawać objawy typowe dla chorób układu pokarmowego, takie jak ból brzucha, wymioty czy brak apetytu. Objawy ustępują samoistnie bądź przechodzą w stan przewlekły . To, jak długo trwa zapalenie żołądka, uzależnione jest od przyczyny zapalenia oraz stosowanych leków i diety – może to być od kilku dni do nawet kilku lat w przypadku niewłaściwego leczenia.

Rodzaje zapaleń żołądka

Zapalenie błony śluzowej żołądka może objawiać się nagle i krótko. W takim wypadku występuje u chorego ostre zapalenie błony śluzowej żołądka. Objawy ostrego zapalenia żołądka pojawiają się zazwyczaj nagle, a ból w jego przypadku jest zwykle bardziej intensywny. Odpowiednie leczenie, najczęściej przy pomocy leków zmniejszających produkcję kwasu żołądkowego, trwa przeważnie parę dni, choć łagodzenie samych objawów może zająć nawet do kilku tygodni.

W przypadku gdy symptomy trwają przez dłuższy okres, miesiącami czy wręcz latami, a podrażnienie błony śluzowej żołądka zamienia się w stan chroniczny, wówczas mówimy o zjawisku, jakim jest przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka. Osoby chore na przewlekłe zapalenie mogą nawet latami nie zauważać objawów lub doświadczać ich jedynie sporadycznie, do momentu, kiedy nie pojawią się poważniejsze dolegliwości w postaci anemii czy wrzodów żołądka. Jeśli występuje ból, jest on zazwyczaj tępy i trwa zdecydowanie dłużej niż przy ostrym zapaleniu. Przewlekłe zapalenie żołądka o wiele częściej wiąże się z powikłaniami (np. wrzody, niedokrwistość).

Do głównych typów zapalenia błony śluzowej żołądka należą:

• Zapalenie spowodowane przez bakterię Helicobacter pylori
• Ostra gastropatia krwotoczna (nadżerkowa)
• Gastropatia żółciowa
• Autoimmunologiczne zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka

Jednym z podtypów przewlekłego zapalenia żołądka jest autoimmunologiczne zapalenie zanikowe (tzw. zapalenie błony śluzowej żołądka typu A), choroba dziedziczna o nie do końca poznanej patogenezie. Podejrzewa się, że układ odpornościowy, w procesie autoimmunizacji, sam atakuje błonę śluzową żołądka, przez co powoli ją wyniszcza.

Przyczyny zapalenia żołądka

Zapalenie błony śluzowej żołądka może być spowodowane przez szereg czynników ryzyka. Jednym z najważniejszych jest zakażenie Gram-ujemną bakterią Helicobacter pylori. To ona jest przyczyną ponad 90% przypadków zapalenia żołądka w Polsce. Infekcja H. pylori następuje drogą pokarmową, zazwyczaj w dzieciństwie, i szacuje się, że zakażona nią jest znaczna większość społeczeństwa, choć objawia się u różnych osób w różnoraki sposób, także potrafi nie dawać o sobie żadnych znaków. Omawiana bakteria wywołuje zarówno przewlekłe, jak i ostre zapalenie żołądka. W dłuższej perspektywie jest częstą przyczyną choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. W ostateczności nieodpowiednio leczone zapalenie żołądka może przeobrazić się w kolejne problemy trawienne, takie jak wrzody żołądka czy nowotwór żołądka.

Kolejną z przyczyn zapalenia błony śluzowej żołądka są niektóre leki, a przede wszystkim niesteroidowe leki przeciwzapalne. Ponadto, niezdrowe nawyki żywieniowe i spożywanie dużej ilości tłustych, pikantnych czy kwaśnych potraw może zwiększać ryzyko wystąpienia zapalenia żołądka. Palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu, kawa, ostre przyprawy, jedzenie w pośpiechu oraz przewlekłystres to kolejne elementy, które mogą sprzyjać rozwojowi tego schorzenia.

Rzadziej stan zapalny błony śluzowej żołądka pojawia się w wyniku infekcji (bakteriami, wirusami, grzybami, pasożytami), oddziaływania czynników toksycznych (np. żółci) i czynników alergicznych. Do zapalenia żołądka może dojść także w przebiegu innych chorób. Nieżyt żołądka mogą wywołać chociażby celiakia czy choroba Leśniowskiego-Crohna.

Genetyka również odgrywa rolę w podatności na zapalenie błony śluzowej żołądka. Jeśli w rodzinie danej osoby występowały przypadki tej choroby, istnieje większe ryzyko, że zapalenie rozwinie się również u niej. Predyspozycja genetyczna do zachorowania występuje częściej u osób z grupą krwi A oraz u chorych na inne choroby autoimmunologiczne (np. Hashimoto, cukrzyca typu I). Jedną z przyczyn zapalenia żołądka może być bowiem niewłaściwe funkcjonowanie układu odpornościowego – ma to miejsce w przypadku autoimmunologicznego zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka.

Objawy zapalenia żołądka

Objawy zapalenia błony śluzowej żołądka mogą być różnorodne i często są mylone z innymi schorzeniami układu pokarmowego. Symptomy mogą pojawiać się okresowo bądź sporadycznie. Do najczęstszych objawów należą:

• Ostry ból żołądka.
• Ból w nadbrzuszu (uczucie pieczenia) lub dyskomfort w okolicy brzucha.
• Zgaga i pieczenie w okolicy mostka.
• Nudności.
• Wymioty.
• Nadwrażliwość na dotyk.
• Gazy.
• Kwaśne odbijanie.
• Wzdęcia.
• Uczucie pełności po jedzeniu niewielkich ilości pokarmu.

W zaawansowanych przypadkach mogą pojawić się tak poważne objawy jak: utrata apetytu, spadek masy ciała, problemy z trawieniem oraz krwawienie z przewodu pokarmowego. Zapalenie żołądka może prowadzić do niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza (szczególnie autoimmunologiczne zapalenie błony śluzowej żołądka). Dzieje się tak na skutek nadżerek pojawiających się na powierzchni błony śluzowej żołądka. W niektórych przypadkach dochodzi do wystąpienia krwistych, fusowatych wymiotów. Zdarza się też jednak tak, że nieżyt żołądka może przebiegać bezobjawowo.

Diagnostyka zapalenia żołądka

Jeśli wymienione wyżej objawy pojawiają się jednocześnie lub któryś z nich utrzymuje się od paru tygodni, nie należy zwlekać i należy udać się na konsultację. Diagnostyka zapalenia błony śluzowej żołądka zaczyna się już w gabinecie lekarza pierwszego kontaktu i wymaga współpracy między pacjentem a lekarzem. Na podstawie wywiadu przeprowadzonego z pacjentem, lekarz może podejrzewać, że zgłaszane symptomy mogą wskazywać na uszkodzenie błony śluzowej żołądka. Istotne jest, aby przepytać chorego m.in. o przyjmowane leki oraz używki celem ustalenia potencjalnej przyczyny schorzenia. W celu potwierdzenia podejrzenia, lekarz powinien skierować pacjenta na kolejne badania diagnostyczne, przede wszystkim na gastroskopię i test na obecność Helicobacter pylori. Podstawowym narzędziem w diagnostyce jest gastroskopia, czyli badanie endoskopowe żołądka. Podczas tego badania lekarz może dokładnie obejrzeć wnętrze żołądka, ocenić stan i pobrać wycinki błony śluzowej do dalszego badania histopatologicznego. Obraz endoskopowy u osób z zapaleniem żołądka może przedstawiać m.in. obrzęki i nadżerki. Nie należy bagatelizować zakażenia bakterią Helicobacter pylori. Testy apteczne mogą czasami dawać błędnie negatywne wyniki, dlatego w przypadku występowania symptomów, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu. U niektórych pacjentów długo nieleczone infekcje Helicobacter pylori przyczyniają się nawet do wrzodów żołądka i dwunastnicy, a w najgorszym razie prowadzą do zachorowania na nowotwór żołądka (rak żołądka, chłoniak).

Skuteczne leczenie i profilaktyka

Jak zatem leczyć zapalenie żołądka? O tym zawsze decyduje lekarz. Leczenie farmakologiczne skupia się na zmniejszeniu stanu zapalnego oraz złagodzeniu towarzyszących objawów. Leki mają na celu zniwelowanie drażniącego działania kwasu lub opóźnienie jego produkcji. Warto pamiętać, że najważniejsze jest ustalenie przyczyny, który ten stan zapalny wywołała – kluczowe jest usunięcie czynnika uszkadzającego. Zazwyczaj prowadzi to do ustąpienia stanu zapalnego, a także gojenia się uszkodzeń błony śluzowej.

W przypadku potwierdzonego zakażenia Helicobacter pylori konieczne jest stosowanie antybiotyków, które zwalczą bakterię. Leczenie polega na przyjmowaniu określonych leków przez 10-14 dni. Metoda ta, zwana eradykacją, zazwyczaj wykorzystuje cztery różne leki, w tym dwa różne antybiotyki, sole bizmutu oraz inhibitory pompy protonowej. IPP (m.in. omeprazol lub pantoprazol) pomagają w łagodzeniu objawów zapalenia żołądka poprzez zmniejszenie produkcji kwasu żołądkowego. W celu obniżenia wydzielania kwasu solnego w żołądku poza inhibitorami pompy protonowej stosuje się także blokery receptora H2.

Jeśli przyczyną zapalenia błony śluzowej żołądka są niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), należy niezwłocznie zaniechać ich stosowania i przejść na leki łagodzące zgagę, czyli wspomniane wyżej inhibitory pompy protonowej. W przypadku bólu zaleca się stosowanie paracetamolu.

Ostra gastropatia krwotoczna (nadżerkowa) ustępuje samoistnie po usunięciu czynnika uszkadzającego. Dodatkowo można zastosować leki hamujące wydzielanie kwasu żołądkowego, aby wspomóc gojenie błony śluzowej.

U osób, które przeszły operacje z częściowym usunięciem żołądka i cierpią na gastropatię żółciową, możliwe jest zastosowanie leczenia operacyjnego. Alternatywnie, stosuje się leki zwane prokinetycznymi (na przykład metoklopramid) lub preparaty zawierające kwas alginowy.

U pacjentów, u których występuje autoimmunologiczne zapalenie żołądka, leczenie nie jest ukierunkowane na przyczynę. Z powodu częstych niedoborów, u chorych konieczne jest natomiast regularne przyjmowanie witaminy B12.

Podejrzane zmiany, między innymi zmiany przednowotworowe, są wskazaniem do regularnych kontrolnych gastroskopii raz na 2-3 lata.

W przypadku zapalenia błony śluzowej żołądka należy również wprowadzić odpowiednią dietę. Ważnym elementem terapii jest również zmiana stylu życia. Pacjenci powinni unikać potraw ostrych, tłustych i kwaśnych, które mogą drażnić błonę śluzową żołądka. Regularne spożywanie posiłków o niewielkich porcjach, unikanie picia alkoholu oraz rzucenie palenia to kluczowe elementy skutecznej terapii. Produkty, które mogę wywoływać symptomy zapalenia żołądka i których należy w omawianym przypadku unikać to także: żywność wysoko przetworzona, nabiał, gluten, słodycze.

Profilaktyka zapalenia błony śluzowej żołądka opiera się głównie na zdrowych nawykach żywieniowych, regularnych kontrolach u lekarza oraz eliminacji czynników ryzyka. Osoby mające skłonności do schorzenia ze względu na genetykę lub historię rodzinną powinny szczególnie zwracać uwagę na swoje nawyki żywieniowe i unikać sytuacji stresowych.

Co po zapaleniu

Jeżeli przeszliśmy zapalenie błony śluzowej żołądka, w trakcie którego byliśmy leczeni antybiotykami lub inhibitorami pompy protonowej (IPP), to warto abyśmy szczególną uwagę zwrócili na komfort trawienia. Zarówno antybiotyki jak i leki IPP mają duży wpływ na mikrobiotę jelitową. Antybiotyki atakują również mikrobiotę komensalną, tworząc często warunki do rozwoju drobnoustrojów patogennych. Z kolei leki IPP obniżają ilość wydzielanego soku trawiennego. Może to prowadzić do tego, że pokarm, który trafi do żołądka będzie niewystarczająco przetrawiony, lub będzie zawierał bakterie, które w fizjologicznym środowisku giną w kwasie żołądkowym. Dlatego jeżeli 2-3 tygodnie po terapii antybiotykami zaczynasz odczuwać dolegliwości trawienne, zbadaj mikrobiotę jelitową. W Instytucie Mikrobiomiki taka analiza połączona jest z rekomendacją dedykowanych Tobie szczepów probiotycznych.

Bibliografia:

• Pentti Sipponen, Heidi-Ingrid Maaroos, Chronic gastritis, Scand J Gastroenterol. 2015 Jun;50(6):657-67. doi: 10.3109/00365521.2015.1019918. Epub 2015 Apr 22.
• Dhouha Bacha i inni, Chronic gastritis classifications, Tunis Med. 2018 Jul;96(7):405-410.
• Gregory Y Lauwers, Gastritis: beyond Helicobacter pylori, Int J Surg Pathol. 2010 Jun;18(3 Suppl):28S-32S. doi: 10.1177/1066896910366462.
• H Kashiwagi, Ulcer and gastritis, Endoscopy. 2007 Feb;39(2):101-5. doi: 10.1055/s-2006-945108.
• J R Jamieson, R A Hinder, Chronic gastritis, Surg Annu. 1991:23 Pt 2:13-29.
• D A Owen, The morphology of gastritis, Yale J Biol Med. 1996 Jan-Feb;69(1):51-60.
• Mototsugu Kato, Endoscopic Features of Early-stage Autoimmune Gastritis, Intern Med. 2020 Dec 1;59(23):2969-2970. doi: 10.2169/internalmedicine.5603-20. Epub 2020 Aug 4.