Dieta FODMAP – dieta zalecana w zespole jelita drażliwego

W dzisiejszych czasach coraz więcej osób boryka się z różnego rodzaju problemami układu pokarmowego, a jednym z najczęstszych tego typu schorzeń jest zespół jelita drażliwego. Ta wydawałoby się tajemnicza i uciążliwa dolegliwość może znacząco wpływać na codzienność i komfort życia. W przypadku dolegliwości ze strony układu trawiennego, wielu pacjentów poszukuje odpowiednich rozwiązań żywieniowych mogących podnieść jakoś życia. Jedną z diet zyskujących popularność wśród osób cierpiących na zespół jelita drażliwego jest dieta FODMAP (w literaturze często występująca pod nazwą „dieta low FODMAP”).

Czym jest zespół jelita drażliwego?

Zespół jelita drażliwego (IBS – od angielskiego Irritable Bowel Syndrome) to zaburzenie funkcji przewodu pokarmowego, charakteryzujące się różnorodnymi objawami, takimi jak: bóle brzucha, wzdęcia, biegunki, zaparcia, zaburzenia rytmu wypróżnień, a także zmiany w konsystencji stolca. Chociaż przyczyny zespołu jelita drażliwego nie są do końca poznane, to wiadomo, że dieta odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu jej objawami. Jedna z hipotez dotyczących powstawania zespołu jelita drażliwego sugeruje, że niektóre produkty spożywcze bogate w tzw. FODMAP mogą powodować nieprawidłowe reakcje w jelitach. Substancje te są trudno przyswajalne przez organizm, przez co fermentują, a to z kolei prowadzi do nadmiernej produkcji gazów.

Na czym polega dieta low FODMAP?

Dieta FODMAP to sposób żywienia, który zyskuje na popularności jako skuteczna metoda łagodzenia objawów IBS, a także SIBO (zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego). Jej stosowanie u osób z drażliwym jelitem zalecane jest między innymi przez Polskie Towarzystwo Gastroenterologiczne. Samo słowo „FODMAP” to angielski akronim od pojęcia „fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols”, oznaczający „fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy oraz poliole”. Skrót ten dotyczy grupy węglowodanów, które mogą stanowić źródło problemów dla osób z drażliwym jelitem i które należy wyeliminować z codziennego jadłospisu. Innymi słowy, dieta low FODMAP to dieta eliminacyjna, a także pewien wariant diety niskowęglowodanowej, której podstawą są produkty spożywcze o niskiej zawartości FODMAP. Lista produktów, które podlegają eliminacji, jest niestety dość szeroka i składają się na nią: niektóre warzywa, owoce i rośliny strączkowe, pieczywo pszenne, część nabiału czy też słodycze.

Produkty z dużą ilością FODMAP przechodzą do jelita w formie niezmienionej. Przechodząc po kolei przez przewód pokarmowy, FODMAP zatrzymują się na dłużej w jelicie cienkim i dają o sobie znać m.in. uczuciem przelewania. Gdy już trafią natomiast do jelita grubego, zaczynają tam fermentować. Fermentacja ta może powodować wzdęcia, gazy, bóle brzucha, biegunki, zaparcia i inne nieprzyjemne objawy ze strony układu pokarmowego. Mechanizm działania diety low FODMAP opiera się zatem na ograniczeniu spożycia substancji, które mogą prowadzić do wzmożonej fermentacji w jelitach. Poprzez całkowitą lub częściową eliminację produktów bogatych w FODMAP, osoby z IBS mają szansę na zminimalizowanie dolegliwości jelitowych. Należy przy tym pamiętać, że wykluczenie produktów o wysokiej zawartości FODMAP nie jest procesem długotrwałym. Dietę tę stosuje się zazwyczaj jedynie przez kilka tygodni, a jej głównym celem jest określenie, które konkretnie produkty mają szkodliwe działanie na daną osobę.

W jaki sposób stosować dietę FODMAP? Etapy diety FODMAP

Dieta FODMAP jest procesem etapowym, który zazwyczaj obejmuje trzy fazy: fazę eliminacyjną, reintrodukcyjną i utrzymaniową. Pierwszy etap polega na całkowitym wyeliminowaniu z diety produktów o wysokiej zawartości FODMAP na określony czas, zazwyczaj od 6 do 8 tygodni. Faza ta pozwala na złagodzenie objawów i ustabilizowanie funkcji jelit. Po zakończeniu etapu eliminacyjnego rozpoczyna się drugi etap – reintrodukcji. W tym okresie pacjenci stopniowo wprowadzają kolejne substancje, monitorując swoje ciało i reakcje na poszczególne grupy FODMAP. To pozwala dostosować dietę do indywidualnych potrzeb, minimalizując jednocześnie dyskomfort jelitowy. W końcu, w fazie utrzymaniowej, pacjent utrzymuje dietę, która jest przez niego dobrze tolerowana i nie powoduje nasilania objawów IBS.

Rodzaje FODMAP i produkty, których należy unikać

Dieta FODMAP wymaga ścisłej kontroli spożywanych produktów. Oto kilka głównych grup FODMAP wraz z przykładami produktów, które należy ograniczyć, chcąc zacząć stosować się do omawianej diety:

• Oligosacharydy: należą do nich cebula, czosnek, soczewica, fasola, pszenica (niski FODMAP mają za to bezglutenowe wersje pieczywa czy makaronu)
• Disacharydy: mowa tu o produktach mlecznych zawierających laktozę, takich jak mleko krowie, jogurt czy niektóre sery (niski FODMAP mają sery twarde).
• Monosacharydy: mowa tu o produktach zawierających fruktozę, takich jak miód i owoce, np. jabłka, gruszki, morele czy nektarynki.
• Poliole: występujące w niektórych warzywach, owocach i substancjach słodzących, takich jak ksylitol czy sorbitol, często obecne w gumach do żucia czy słodyczach bezcukrowych.

Poniższa tabelka przedstawia niektóre z produktów, których nie należy jeść przy diecie FODMAP, oraz te, które jak najbardziej może zawierać przykładowy jadłospis chorego.

	Produkty zawierające duże ilości FODMAP (produkty FODMAP) – nie wolno jeść	Produkty o niskiej zawartości FODMAP – wolno jeść
Warzywa	groszek zielony, szparagi, brokuły, kalafior, kapusta, fasola, soczewica, soja, cebula, czosnek, kukurydza	sałata, ogórki, kapusta chińska, seler, marchew, pietruszka, ziemniaki, dynia, pomidor, brukselka, szpinak
Owoce	mango, nektarynka, jabłka, śliwki, wiśnie, gruszki, brzoskwinie, morele, arbuz	pomarańcze, truskawki, cytryny, banany, mandarynki, melony, jagody
Produkty mleczne	produkty zawierające laktozę: mleko krowie, kozie, owcze, delikatne sery (ricotta, mascarpone), maślanka, śmietana, serek wiejski, ser topiony, jogurt, lody, margaryna	mleko bez laktozy, ser (cheddar, mozzarella, parmezan, szwajcarski, feta, camembert), sery żółte, masło, jogurty bez laktozy
Pieczywo i produkty zbożowe	pszenica (pieczywo, makarony, bułka tarta, ciastka, kuskus), jęczmień, otręby, żyto	chleb orkiszowy na zakwasie, pieczywo z mąki gryczanej, kukurydzianej, owsianej, ryżowej, ziemniaczanej, pieczywo bezglutenowe, płatki owsiane, kasza gryczana, ryż, makarony bezglutenowe
Orzechy i nasiona	orzechy nerkowca, pistacje	orzechy włoskie, orzechy pekan, sezam, pestki dyni, masło orzechowe, migdały, orzeszki ziemne, słonecznik

Wsparcie dietetyka i równowaga żywieniowa

Przed rozpoczęciem diety FODMAP, osobom cierpiącym na zespół jelita drażliwego zalecamy skonsultować się z lekarzem i dietetykiem, który dokładnie przedstawi zasady diety FODMAP. Osoba specjalizująca się w tym obszarze może pomóc w opracowaniu spersonalizowanego jadłospisu, dostosowanego do indywidualnych potrzeb i preferencji. Istotne jest również utrzymanie równowagi żywieniowej podczas stosowania diety FODMAP. Ograniczenie pewnych składników odżywczych może prowadzić do niedoborów, dlatego ważne jest dbanie o zrównoważoną dietę, bogatą w niezbędne witaminy, minerały i błonnik.

Korzyści i wyzwania diety FODMAP

Jedną z głównych zalet diety FODMAP jest indywidualne podejście. Każda osoba może reagować inaczej na różne substancje, więc tylko dostosowanie diety do konkretnych potrzeb może przynieść pozytywne rezultaty. Ponadto, dieta ta nie jest długotrwałym, a jedynie kilkutygodniowym ograniczeniem. Mimo licznych pozytywnych opinii na temat diety FODMAP, pojawiają się również głosy krytyczne. Niektórzy eksperci zwracają uwagę na to, że dłuższe stosowanie diety może prowadzić do niedoborów składników odżywczych.

Do diety warto dołączyć również probiotyki. Zauważono bowiem, że liczebność i zróżnicowanie mikrobioty jelitowej są odmienne w zespole jelita nadwrażliwego z dominującą biegunką i dominującym zaparciem. Warto dlatego podejść do tego tematu w sposób zindywidualizowany np. poprzez wykonanie analizy mikrobiomu i przyjęcie planu probiotycznego na tej podstawie.

Pamiętaj, że dieta o niskiej zawartości FODMAP nie jest jedynym rozwiązaniem, ale dla wielu osób okazuje się kluczowym elementem poprawy komfortu jelitowego. Zdrowa równowaga pomiędzy eliminacją a reintrodukcją może pomóc w odzyskaniu kontroli nad układem pokarmowym i poprawić ogólną jakość życia.

Bibliografia:

• Massimo Bellini i inni, Low FODMAP Diet: Evidence, Doubts, and Hopes, Nutrients. 2020 Jan 4;12(1):148. doi: 10.3390/nu12010148.
• Christopher J Black i inni, Efficacy of a low FODMAP diet in irritable bowel syndrome: systematic review and network meta-analysis, Gut. 2022 Jun;71(6):1117-1126. doi: 10.1136/gutjnl-2021-325214. Epub 2021 Aug 10.
• Emma Altobelli, Low-FODMAP Diet Improves Irritable Bowel Syndrome Symptoms: A Meta-Analysis, Nutrients. 2017 Aug 26;9(9):940. doi: 10.3390/nu9090940.
• Heidi M Staudacher, Kevin Whelan, The low FODMAP diet: recent advances in understanding its mechanisms and efficacy in IBS, Gut. 2017 Aug;66(8):1517-1527. doi: 10.1136/gutjnl-2017-313750. Epub 2017 Jun 7.
• Jacqueline S Barrett, How to institute the low-FODMAP diet, J Gastroenterol Hepatol. 2017 Mar:32 Suppl 1:8-10. doi: 10.1111/jgh.13686.